Prvog dana jula Republički zavod za statistiku objavio je podatke o broju rođene dece u 2024. godini, koji svedoče da je lane rođeno najmanje beba u novijoj istoriji Srbije – svega 60.845 dece upisano je u matične knjige rođenih, čime je srušen još jedan negativan demografski rekord. Nažalost, gotovo svi demografi i stručnjaci koji se bave vitalnom statistikom u našoj zemlji, kao i eksperti Ujedinjenih nacija, ujedinjeni su u istom zaključku – demografski trendovi ostaće nepromenjeni, a broj rođenih beba biće sve manji. Pad nataliteta pre svega uzrokuje porast odustajanja od rađanja – kod mlađih generacija više od 15 odsto žena i 25 procenata muškaraca odustaje od roditeljstva zbog bioloških ili psiholoških razloga, kao i odlaganje rađanja, jer praksa pokazuje da kasniji odlazak u porodilište smanjuje šansu za rađanje drugog i trećeg deteta. Osim toga, starosna struktura našeg stanovništva veoma je loša, a sadašnje generacije žena u reproduktivnom periodu u proseku su za trećinu manje od generacija njihovih majki, što rezultira i manjim brojem rođenih beba. To praktično znači da, čak i kada bi prosek rođene dece po jednoj ženi u Srbiji preko noći došao do proste reprodukcije, ne bi došlo do porasta nataliteta.
Kako u razgovoru za naš list objašnjava dr Vladimir Nikitović, naučni savetnik i upravnik Centra za demografska istraživanja Instituta društvenih nauka, koji je urednik publikacije „Stanovništvo Srbije – dinamika i strukture” zasnovane na rezultatima Popisa stanovništva 2022. godine, poslednji popis pokazao je da je, posle više decenija stabilnog nivoa, kod mlađih generacija opao prosečan broj dece koje žena rodi tokom svog fertilnog perioda.
„Kod generacija rođenih između 1940. i 1960. godine stopa završenog fertiliteta, koja pokazuje koliko dece jedna žena zaista rodi tokom svog reproduktivnog perioda, kretala se oko 1,80 dece, a kod generacija rođenih između 1960. i 1982. ta stopa kontinuirano je opadala približivši se nivou od 1,60 dece. Pritom je verovatnoća da će žena roditi drugo i treće dete i dalje veoma niska – na nivou je južne Evrope, koja takođe ima niske stope fertiliteta, a upola niža nego u zapadnoj Evropi. Pad fertiliteta kod mlađih generacija u visokoj je korelaciji sa kasnijim ulaskom u roditeljstvo, odnosno odlaganjem rađanja prvog i drugog deteta, ali ono što je takođe karakteristično za generacije rođene nakon 1960. jeste činjenica da nije došlo do tzv. nadoknade fertiliteta u kasnijim godinama, što znači da žene koje su odložile rađanje uglavnom nisu uspele da do svoje 40. godine rode troje dece koje su planirale, a često ni dvoje, već su ostale na jednom detetu”, objašnjava naš sagovornik.
Analizirajući osnovne uzroke pada nataliteta u Srbiji, on ističe da su glavni uzroci ovog fenomena porast broja žena bez dece i pad onih koje su rodile drugo dete. Prolongirano školovanje, teškoće u pronalaženju partnera, labave partnerske veze i sve manje vrednovanje braka kao institucije – samo su neki od razloga zbog kojih mladi odlažu odlazak kod matičara i u porodilište. Na odluku o stvaranju ili proširenju porodice uticaj ima i partnerski odnos, jer istraživanja govore da u privatnoj sferi nije došlo do ravnopravnosti polova, što znači da je u našoj sredini teret kućnih i roditeljskih obaveza i dalje dominantno na ženi. Na odluku o rađanju drugog deteta najveći uticaj ima ženina procena da li njen partner deli obaveze u vezi s detetom, ali i prisustvo baka servisa, odnosno (ne)postojanje dovoljno razvijenih institucionalnih sistema podrške roditeljstvu. Način na koji je prva trudnoća bila vođena, porođajno iskustvo i dinamika porodičnog funkcionisanja u prve dve godine života deteta takođe su stvari o kojima žena razmišlja pre nego što donese odluku o proširenju porodice.
„Kada pitate mlade osobe šta bi ih motivisalo da stvaraju ili prošire porodicu, oni odgovaraju krov nad glavom i stalni posao. Kod nas su se udružili globalni i nacionalni trendovi – život je postao skuplji, ekonomska neizvesnost veća, a roditeljstvo zahtevnije u psihološkom i socijalnom smislu. Na lokalnom nivou, velika neizvesnost na tržištu rada i preveliki pritisak na ženu u privatnoj sferi, pre svega u većim gradskim sredinama, dominantni su faktori koji odlažu roditeljstvo. Iako je jednokratna materijalna pomoć za rođenje prvog deteta od 2006. do 2024. godine povećana sa 240 na 4.000 evra, ova mera očekivano nije imala rezultat kada je u pitanju rađanje prvog deteta, jer ne samo da na tranziciju u roditeljstvo utiče izuzetno složen splet faktora – uključujući sociopsihološke i kulturološke – već su i ekonomski preduslovi za zasnivanje porodice znatno izvan dometa jednokratne pomoći, pokazuju nalazi istraživanja reproduktivnog ponašanja žena i muškaraca na osnovu podataka dobijenih Popisom stanovništva 2022. godine. Kod mlađih generacija koje su pod uticajem pronatalitetnih mera od 2002. godine nije došlo do nadoknade odloženog rađanja. Vitalni grafikoni beleže samo blag porast rađanja trećeg i četvrtog deteta, i to kod niskoobrazovanog stanovništva. Međutim, ta mera podstiče veoma dugo odsustvovanje žena sa tržišta rada, čime se slabi finansijska moć porodice i razvoj deteta – ako žena ne radi deset godina, koliko dobija finansijsku pomoć države za rađanje trećeg i četvrtog deteta, ona se izbacuje sa tržišta rada celu deceniju, otac uglavnom mora da radi dva posla i tako odsustvuje iz porodice, a takva porodica najčešće ostaje u sistemu socijalne zaštite, odnosno na državnim jaslama”, upozorava naš sagovornik.
On dodaje da kod mlađih generacija koje su praktično završile reprodukciju gotovo svaka četvrta visokoobrazovana žena i svaki treći niskoobrazovani muškarac u Srbiji nemaju decu – što je žena niže obrazovana ima više dece, ali ova zakonitost ne važi za muškarce. Što je muškarac manje obrazovan, manja je i šansa da će se oženiti i dobiti decu – čak tri puta su češće isključeni iz reprodukcije nego niskoobrazovane žene. Podaci govore da je visokoobrazovanim ženama u Beogradu i niskoobrazovanim muškarcima bez obzira na mesto življenja najteže da ostvare potomstvo – prvima zbog dodatnih izazova u vezi sa usklađivanjem porodičnih i profesionalnih obaveza, a drugima jer je ekonomski status muškaraca i dalje presudan kod zasnivanja porodice, što je faktor tipičan i za druge zemlje nezavisno od stepena njihovog socioekonomskog razvoja.
GM PRESS/Politika
